Δύο τρόποι σκέψης για διδάσκοντες, Π. Γιαννάς

To 2019 κυκλοφόρησε σε ελληνική μετάφραση από τις εκδόσεις Ψυχογιός το ευπώλητο βιβλίο της Κάρολ Ντουέκ (Carol Dweck) με τίτλο «Άλλαξε τον τρόπο που σκέφτεσαι» (τίτλος πρωτότυπου: «Mindset. The new psychology of success»). Η Ντουέκ, καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ των ΗΠΑ, προσπάθησε με αναφορά σε παραδείγματα από διάφορους τομείς ανθρώπινης δραστηριότητας (αθλητισμός, εκπαίδευση, επιχειρήσεις, σχέσεις) να καταδείξει τον ρόλο που διαδραματίζει ο τρόπος σκέψης ή σκεπτικό των ατόμων στην προσέγγιση και αποτελεσματική αντιμετώπιση των στόχων και προκλήσεων στη ζωή τους. Το βιβλίο της Ντουέκ αποτέλεσε ορόσημο για την ανάπτυξη της έρευνας στην εκπαιδευτική ψυχολογία με προεκτάσεις στους τομείς της διδασκαλίας και της μάθησης. Μια ένδειξη της σημαντικότητας της συνεισφοράς της Ντουέκ στον ακαδημαϊκό χώρο των πανεπιστημιακών παιδαγωγικών σχολών είναι η διάκριση που έλαβε το 2000 καταλαμβάνοντας την 1η θέση στη κατάταξη των πιο επιδραστικών ακαδημαϊκών που με το έργο τους έχουν επηρεάσει τις εκπαιδευτικές πολιτικές στις ΗΠΑ (https://www.educationnext.org/2020-edu-scholar-public-influence-rankings/).

 

Στο βιβλίο της η Ντουέκ διακρίνει δύο ιδεοτύπους στο τρόπο σκέψης των ατόμων, τον  παγιωμένο και τον  αναπτυξιακό.  Κανένα άτομο δεν διακατέχεται αποκλειστικά από τον ένα ή τον άλλο τρόπο σκέψης. Ανάλογα με τη κατάσταση ή το πρόβλημα που αντιμετωπίζει ένα άτομο, μπορεί να ενεργοποιήσει περισσότερο είτε το αναπτυξιακό είτε το παγιωμένο σκεπτικό. Τα δύο σκεπτικά συνυπάρχουν στον καθένα μας, αλλά σε διαφορετικό βαθμό.

 

Αφετηρία για τη διάκριση των δύο σκεπτικών αποτελεί το πολυσυζητημένο ερώτημα αν και σε πιο βαθμό η νοημοσύνη είναι έμφυτη ή επίκτητη. Στο παγιωμένο σκεπτικό, η ευφυΐα προσδιορίζεται από βιολογικούς παράγοντες όπως κληρονομικότητα και γονίδια και παραμένει διαχρονικά αμετάβλητη.  Στο αναπτυξιακό σκεπτικό, η ευφυΐα είναι δυνατό να διευρυνθεί και βελτιωθεί.

 

Στο παγιωμένο σκεπτικό, τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά είναι βιολογικά προσδιορισμένα και διαφαίνονται στην πρώιμη ηλικία. Με άλλα λόγια, γεννιέσαι και έχεις έφεση στις καλές τέχνες, στη μουσική, στα μαθηματικά, κ.ά.. Στον αντίποδα, το αναπτυξιακό σκεπτικό θεωρεί ότι τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά μπορούν να καλλιεργηθούν και να αναπτυχθούν μέσα από την προσπάθεια, τη στρατηγική και τη βοήθεια των άλλων. Οι διανοητικές ικανότητες των ατόμων δεν είναι δεδομένες ή προκαθορισμένες από τα γονίδια αλλά επηρεάζονται από τη σχέση γονιδίων – περιβάλλοντος.

 

Η προσέγγιση της αποτυχίας και η συνακόλουθη αποτίμηση της προσπάθειας βρίσκονται στο επίκεντρο της κατανόησης των δύο διαφορετικών τρόπων σκέψης.  Το παγιωμένο σκεπτικό διακατέχεται από  την αποφυγή της αποτυχίας.  Η αποτυχία είναι ένδειξη ότι τα άτομα δεν είναι ούτε έξυπνα ούτε ταλαντούχα. Ο φόβος της αποτυχίας οδηγεί στον φόβο των προκλήσεων και στη μη καταβολή προσπάθειας ή αναζήτηση βοήθειας. Η προσπάθεια μπορεί να αναδείξει αδυναμίες του ατόμου και δημιουργεί ρωγμές στην εικόνα του «τέλειου» και «αλάνθαστου» ατόμου  που προτάσσει το παγιωμένο σκεπτικό. Η προσπάθεια, άλλωστε, είναι για όσους δεν διαθέτουν έμφυτες ικανότητες.  Στο αναπτυξιακό σκεπτικό, η αποτυχία είναι μέρος της ζωής και αποτελεί έναυσμα  για προσωπική εξέλιξη.  Μέσα από το ψυχικό σθένος, την προσήλωση στον στόχο και την προσπάθεια, η αποτυχία μπορεί να μετατραπεί σε μελλοντική επιτυχία. Η επιτυχία, όμως, δεν προκύπτει από την αλάνθαστη προσπάθεια ή τη γρήγορη και διασφαλισμένη επιβεβαίωση. Επιτυχία στον αναπτυξιακό τρόπο σκέψης σημαίνει υπέρβαση των εμποδίων μέσω της μάθησης, εστίαση στην ανατροφοδότηση και την εποικοδομητική κριτική, καθώς και κοπιώδη προσπάθεια.  Η ικανότητα από μόνη της δεν αρκεί για την επιτυχία. Η προσπάθεια είναι αυτή που γονιμοποιεί τις ικανότητες και οδηγεί στην επιτυχία. 

 

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις διαφορές μεταξύ των δύο τρόπων σκέψης, όπως αυτές αποτυπώνονται στη σελίδα 407 του βιβλίου:

 

ΠΑΓΙΩΜΕΝΟ ΣΚΕΠΤΙΚΟ	ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Η ευφυΐα είναι αμετάβλητη	Η ευφυΐα μπορεί να αναπτυχθεί
Διακαής επιθυμία ατόμων να φαίνονται έξυπνοι	Επιθυμία ατόμων για μάθηση μέσω προσπαθειών βελτίωσης της υφιστάμενης κατάστασης
Άτομα αποφεύγουν τις προκλήσεις	Άτομα αποδέχονται τις προκλήσεις
Στο αντίκρισμα εμποδίων, άτομα εγκαταλείπουν εύκολα την προσπάθεια	Στο αντίκρισμα εμποδίων, άτομα επιμένουν στην προσπάθεια
Η καταβολή προσπάθειας είναι ανούσια	Η καταβολή προσπάθειας είναι το μέσο για την κατάκτηση της γνώσης
Άτομα αγνοούν την εποικοδομητική κριτική	Άτομα εστιάζουν και μαθαίνουν από την εποικοδομητική κριτική
Άτομα εκλαμβάνουν την επιτυχία των άλλων ως απειλή	Άτομα διδάσκονται και εμπνέονται από την κριτική των άλλων
Ως αποτέλεσμα, άτομα εγκαταλείπουν νωρίς την προσπάθεια και δεν εκμεταλλεύονται στο μέγιστο τις δυνατότητές τους	Ως αποτέλεσμα, άτομα φτάνουν σε υψηλότερο ποσοστό επιτυχίας

 

 

Η Ντουέκ στο βιβλίο της “Άλλαξε τον τρόπο που σκέφτεσαι” προσπαθεί μέσα από αρκετά παραδείγματα να δείξει πως ο τρόπος σκέψης των διδασκόντων επηρεάζει τον τρόπο σκέψης των διδασκομένων και καθορίζει τη μελλοντική τους πορεία.

 

Οι διδάσκοντες με παγιωμένο σκεπτικό εστιάζουν μόνο στους διδασκομένους που διακρίνονται για τις έμφυτες ικανότητές τους. Δημιουργούν μια “τέλεια” εικόνα για αυτούς, ενώ κατηγοριοποιούν όλα τα μέλη της τάξης με βάση την αρχική τους επίδοση. Πιστεύουν στα αμετάβλητα χαρακτηριστικά με επακόλουθο καμία προσπάθεια εκ μέρους των διδασκομένων να μην είναι ικανή να αλλάξει προς το καλύτερο την επίδοσή τους. Πιστεύουν ότι όση προσπάθεια και αν καταβάλουν οι διδασκόμενοι, δεν θα υπάρξει σημαντική βελτίωση στην επίδοσή τους.

 

Οι διδάσκοντες που νοιάζονται για όλα τα μέλη της τάξης και για κάθε διδασκόμενο ξεχωριστά είναι προσανατολισμένοι προς τον αναπτυξιακό τρόπο σκέψης. Οι διδάσκοντες αυτοί μπορεί να ενδυναμώσουν την αυτοπεποίθηση των διδασκομένων και να εμφυσήσουν αγάπη για την κοπιώδη διαδικασία της μάθησης. Ο αναπτυξιακός τρόπος σκέψης πιστεύει στη δύναμη της θέλησης, της προσπάθειας και της στήριξης. Σύμφωνα με την Ντουέκ (2019, 308-309) «οι εξαίρετοι εκπαιδευτικοί πιστεύουν στη δυνατότητα ανάπτυξης της ευφυΐας και του ταλέντου και τους συναρπάζει η διαδικασία της μάθησης». Οι εξαίρετοι εκπαιδευτικοί μπορούν να επιφέρουν αξιόλογα αποτελέσματα υιοθετώντας στρατηγικές διδασκαλίας, τονίζοντας την ευεργετική αποτίμηση της σκληρής δουλειάς και παροτρύνοντας τους διδασκόμενους να εντείνουν τις προσπάθειες τους και να μην καταβάλλονται από περιστασιακές αποτυχίες.

 

Όλοι οι διδάσκοντες στα πανεπιστήμια μπορούν να αναγνωρίσουν τους εαυτούς τους με βάση τους δύο ιδεοτύπους που προτείνει η Ντουέκ. Η αναγνώριση είναι η απαρχή για να διαμορφώσουν ή/και να επανεξετάσουν ως διδάσκοντες την παιδαγωγική τους φιλοσοφία. Το βιβλίο της Ντουέκ όχι μόνο διαβάζεται ευχάριστα, αλλά διανοίγει νέους ορίζοντες στην προσέγγιση της διδασκαλίας και της μάθησης.